مقایسه انگیزش از دیدگاه قرآن و روانشناسی

تحقیق حاضر سعی دارد با ارائه نظریه های مطرح شده توسط روانشناسان در باب انگیزش و همچنین تحلیل محتوایی آیات قرآن، چگونگی بروز رفتار را از منظر روانشناسی و قرآن مورد بررسی قرار داده و در نهایت الگویی کامل و جامعتراز قبل را ارائه دهد. از منظر روانشناسی انگیزش در پنج محور اساسی مورد مطالعه قرار می گیرد، که این پنج محور از این قرارند، انگیزش فیزیولوژیکی، انگیزش بیرونی، انگیزش درونی، انگیزش شناختی و تئوری های نیاز. انگیزش فیزیولوژیکی با رویکردی زیست شناختی به رفتار و انگیزش به اموری همچون نیاز به غذا، آب و جفت جنسی نظر دارد که به عملکرد بدن و نیازهای فیزیولوژیکیآن مربوط می گردند. انگیزش بیرونی به بررسی جایگاه علل و عوامل بیرونی، همچون تشویق و تنبیه در بروز رفتار می پردازد، حال آنکه انگیزش درونی به رفتارهایی مانند کنجکاوی، اکتشاف و فعالیت و دستکاری مربوط می گردد که بدون وجود عوامل تشویق کننده یا تنبیه کننده بیرونی و صرفا به خاطر علل درونی و لذت ذاتی این رفتار ها شکل می گیرند. انگیزش شناختی به نقش پردازش اطلاعات دریافتی از محیط اطراف شخص و شناخت موقعیت ها و حالت های ایده آل قابل دسترسی نظر دارد که این موقعیت ها و حالت های ایده آل می توانند انرژی و نیروی فرد را برای کسب خود بسیج نموده و رفتار وی را به سمت خود سوق دهند. پنجمین محور مطالعاتی انگیزش، تئوری های نیاز هستند، که به معرفی نیازهای متفاوت انسان که وی را به واکنش و فعالیت وا می دارند می پردازند. با توجه به رویکرد تعالی بخش و تکامل گرایانه قرآن به انسان و رفتار، سه دسته نیاز برای انسان می توان برشمرد که این نیازها عبارتند از، نیازهای بقا، نیازهای روانشناختی و نیازهای تعالی و رشد. قرآن علاوه بر اشاره به نیازهایی که انسان برای بودن و بقا به آنها محتاج است، رویکردی تعالی بخش نسبت به انسان داشته و در همین راستا به معرفی نیازهایی می پردازد که در مسیر رشد و تکامل ظهور و بروز می یابند. مهم ترین نیازهای تعالی و رشد از منظر قرآن عبارتند از، نیاز معناگرایی و حقیقت، نیاز پرستش و عبودیت، نیاز اخلاقی ( نیاز به خیر و نیکی) و نیاز عدالت. علاوه بر نیازهای فوق، قرآن سه مکانیسم کشش بیرونی ( پاداش و جزاء)، الگو دهی و جمع گرایی را نیز جهت انگیختگی بیشتر انسان در راستای تکامل و رشد ارائه می دهد. منظور از کشش بیرونی همان پاداش و جزاء یا مشوق ها و تقویت کننده های مثبت و منفی است که به ترتیب موجب بروز و افزایش یا کاهش احتمال وقوع رفتار می گردند. دومین مکانیسم انگیزاننده قرآن الگو دهی است. الگو ها که می توانند شامل شخصیت های مثبت یا منفی گردند، با ایجاد سهولت در امر یادگیری و برقراری فضای مقایسه بین اشخاص با الگوها، به شدت در تقویت یا عدم تقویت برخی رفتارها موثر اند. جمع گرایی بر این اصل استوار است که رفتاری که با هنجارهای اجتماعی متفاوت بوده و یا مورد حمایت اجتماع واقع نمی گردد جهت ظهور و بروز از احتمال کمتری نسبت به رفتاری که به هنجاری اجتماعی تبدیل شده و یا مورد حمایت اجتماع قرار می گیرد برخوردار است. بر همین اساس یکسان سازی هنجارها و ناهنجار های دینی با هنجارها و نا هنجارهای اجتماعی در بروز رفتار دینی بسیار موثر و نتیجه بخش خواهد بود، و از طرفی دیگر عدم انطباق هنجارها و نا هنجارهای دینی با هنجارها و نا هنجارهای اجتماعی موانع بیشتری را جهت بروز رفتار دینی به همراه خواهد داشت. با توجه به ویژگیهای روانشناسی غربی از جمله تجربی بودن، تکاملی بودن، انسان مرکزی و دنیا مداری و غفلت از آخرت، مبحث انگیزش و بررسی رفتار در روانشناسی موجود با دو ضعف اساسی عدم جامعیت و غفلت از بعد معنوی و ارزشی رفتار روبروست. این در حالیست که قرآن رویکردی معنویت گرا و ارزشی به رفتار و انگیزش داشته و در همین راستا رفتار را بر اساس دو واژه کلیدی هدایت و ضلالت در گستره ای از نهایت ضلالت و گمراهی تا نهایت هدایت و رشد متغیر می داند. به عبارت دیگر آنچه از منظر قرآن اهمیت دارد چگونگی بروز رفتار هدایتگرانه یا گمراهانه است، نه بررسی صرف رفتار، بدون توجه به بعد معنوی و ارزشی آن.